Việt Nam được thiên nhiên ưu ái với thảm thực vật phong phú và đa dạng. Chính vì vậy, từ thời xa xưa, ông cha ta đã khám phá và ghi chép lại những loại cây thuốc quý trong quá trình tìm kiếm nguồn thực phẩm, để rồi truyền lại cho các thế hệ sau. Trong đó, nhiều cây thuốc nam đã được sử dụng để chữa trị các bệnh lý về xương khớp, giúp giảm đau nhức hiệu quả. Dưới đây là 11 loại cây thuốc quý, dễ tìm và có tác dụng trong việc hỗ trợ điều trị các bệnh xương khớp.
1. Phân biệt thuốc nam và thuốc bắc
Thuốc bắc là tên gọi quen thuộc mà người dân Việt Nam dùng để chỉ các loại thuốc Đông y xuất xứ từ Trung Quốc, được sử dụng rộng rãi không chỉ tại Trung Quốc mà còn ở những quốc gia chịu ảnh hưởng văn hóa Trung Hoa, đặc biệt là trong cộng đồng người Hoa.
Trong khi đó, thuốc nam là những vị thuốc có nguồn gốc từ thiên nhiên trong nước, chủ yếu là các cây cỏ bản địa mà người Việt Nam đã quen thuộc từ lâu. Một số vùng miền Nam gọi thuốc nam là “thuốc vườn” vì chúng có thể dễ dàng tìm thấy ngay trong vườn nhà. Thầy thuốc nổi tiếng Hải Thượng Lãn Ông, người được coi là tổ nghề y dược Việt Nam, từng khẳng định: “Nam dược trị Nam nhân”, tức là thuốc Nam được tạo ra từ những nguyên liệu trong nước, dùng để chữa bệnh cho người dân Việt Nam, phản ánh sự gần gũi và hiệu quả của thuốc Nam đối với sức khỏe người Việt.
2. Những cây thuốc nam chữa bệnh đau nhức xương khớp
Nhiều cây thuốc Nam đã được sử dụng trong việc chữa trị các bệnh đau nhức xương khớp. Dựa trên cuốn Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam, các vị thuốc này được biết đến với khả năng điều trị hiệu quả tê thấp và đau nhức. Tuy nhiên, trong phạm vi bài viết này, chúng tôi xin chỉ giới thiệu những vị thuốc tiêu biểu, phổ biến và an toàn, ít gây độc tính, để giúp người đọc dễ dàng tiếp cận và áp dụng trong điều trị.
2.1. Độc hoạt
Độc hoạt là tên gọi chung cho thân và rễ của một số loài cây khác nhau, trong đó có Xuyên độc hoạt (Radix Angelicae tuhuo), Hương độc hoạt (Radix Angelicae pubescentis), Ngưu vĩ độc hoạt (Radix Heraclei hemsleyani), và Cửu nhãn độc hoạt (Rhizoma Araliae cordatae).
Theo y học cổ truyền, Độc hoạt có vị cay, tính ôn, chủ yếu tác động vào hai kinh Can và Thận, có khả năng đuổi phong hàn, khử thấp và giảm đau. Độc hoạt rất hiệu quả trong điều trị các cơn đau khớp, đau lưng, gối, cũng như chữa đau đầu và đau răng. Tuy nhiên, những người có âm hư, hỏa vượng hoặc huyết hư không nên sử dụng.
Độc hoạt không mọc tự nhiên ở Việt Nam nhưng rễ cây Tiền hồ có thể được dùng thay thế. Rễ được thu hái vào tháng 4-10, sau đó được rửa sạch, phơi hoặc sấy khô.
Một bài thuốc đơn giản sử dụng Độc hoạt để chữa đau nhức xương khớp gồm: 5g Độc hoạt, 3g Đương quy, 3g Phòng phong, 3g Phục linh, 2g Nhân sâm, 1g Cam thảo, 1g Can khương, 1g Phụ tử, 5g Đậu đen. Sắc với 600ml nước, đến khi còn 200ml, chia làm 3 lần uống trong ngày.
2.2. Hy thiêm
Cây Hy thiêm, còn được gọi là cỏ dĩ, cỏ chó đẻ, hay hy tiên thảo (Siegesbeckia orientalis L.), khác biệt hoàn toàn với cây cứt lợn (Ageratum conyzoides L.).
Theo tài liệu cổ, Hy thiêm có vị đắng, tính hàn, vào hai kinh Can và Thận, có tác dụng chữa tê thấp, đau nhức xương khớp, nhức mỏi gân cốt, lưng gối tê dại.
Hy thiêm mọc hoang khắp các tỉnh Việt Nam và được dùng nhiều ở các nước châu Á. Thu hái cây khi chưa ra hoa (tháng 4-5), sau đó phơi khô và cần nấu và phơi lại 9 lần để đạt hiệu quả tốt.
Một số đơn thuốc sử dụng Hy thiêm chữa bệnh xương khớp:
- Chữa viêm khớp, tê tay chân, nhức gân cốt: Hy thiêm 3 chỉ, Bạch mao đằng 3 chỉ, Xú ngô đồng hoặc Ngưu tất 5 chỉ, sắc uống hàng ngày.
- Bột Hy thiêm 10 lượng, bột Thiên niên kiện 3 lượng, bột Xuyên khung 2 lượng, trộn đều thành viên, uống 2 lần mỗi ngày.
2.3. Thổ phục linh
Thổ phục linh, còn gọi là củ khúc khắc, là một vị thuốc quý trong Đông y, có tác dụng khử phong thấp và lợi gân cốt.
Cây Thổ phục linh mọc hoang khắp nơi ở Việt Nam, có thể thu hái quanh năm nhưng tốt nhất vào mùa thu đông. Người ta thu hoạch thân rễ, rửa sạch, thái mỏng và phơi khô.
Một số đơn thuốc sử dụng Thổ phục linh chữa phong thấp và thấp khớp:
- Thổ phục linh 20g, Hy thiêm 16g, Cỏ nhọ nồi 16g, Ngưu tất 12g, Ngải cứu 12g, Thương nhĩ tử 12g, sắc uống một thang trong ngày.
- Thổ phục linh 16g, Rễ tầm xuân 12g, Rễ bưởi bung 12g, Rễ cỏ xước 12g, sắc uống một thang mỗi ngày.
2.4. Lá lốt
Lá lốt (Piper lolot C. DC) không chỉ là gia vị quen thuộc mà còn là vị thuốc dân gian chữa trị hiệu quả các chứng đau nhức xương khớp.
Theo nghiên cứu hiện đại, lá lốt chứa các tinh dầu và hợp chất chống oxy hóa như flavonoid, alcaloid, giúp giảm sưng viêm và đau nhức khớp.
Một số bài thuốc chữa bệnh xương khớp từ lá lốt:
- Chữa tay chân đau nhức: Lá lốt, rễ bưởi bung, rễ vòi voi, cỏ xước, sao vàng rồi sắc với 600ml nước, chia thành 3 lần uống.
- Chữa đau lưng: Ngâm 200g rễ lá lốt trong 1,5 lít rượu gạo, sau một tháng, thoa lên vùng lưng đau nhức.
2.5. Cây vòi voi
Cây vòi voi (Heliotropium anisophyllum P. de B.) được dùng trong dân gian để chữa đau nhức khớp, tuy nhiên, do chứa ancaloit độc tính cao gây tổn thương gan, nên Tổ chức Y tế Thế giới khuyến cáo thận trọng khi sử dụng.
Cây vòi voi có thể mọc hoang ở các bãi đất trống, được thu hái toàn thân và phơi khô để dùng.
Một bài thuốc chữa sưng đau đầu gối sử dụng vòi voi: Giã nát cây vòi voi tươi, sao với dấm hoặc rượu, rồi gói vào miếng vải và buộc vào vết thương, dùng liên tục trong một năm.
2.6. Ngải cứu
Ngải cứu (Artemisia vulgaris) là một loại cây có hương thơm đặc biệt, vị đắng và tính ấm, được sử dụng rộng rãi trong việc điều trị các vấn đề về xương khớp. Theo y học cổ truyền, ngải cứu có tác dụng giảm đau, kháng viêm, và làm ấm cơ thể, rất phù hợp trong việc điều trị các cơn đau lưng, gai cột sống, và các bệnh lý xương khớp khác.
Bài thuốc chữa đau lưng và gai cột sống từ ngải cứu:
- Chuẩn bị một ít ngải cứu tươi và giấm trắng.
- Giã nát ngải cứu và trộn đều với giấm đã được đun nóng.
- Sau đó, dùng hỗn hợp này xoa lên dọc xương sống, đặc biệt là vùng lưng đau trong khoảng 15 phút.
- Việc làm này giúp làm dịu cơn đau và giảm tình trạng viêm do các bệnh lý xương khớp.
2.7. Trinh nữ
Cỏ trinh nữ, hay còn gọi là cây xấu hổ (Mimosa pudica), có tính hàn, vị ngọt, và có tác dụng làm dịu cơn đau, giảm sưng viêm, đặc biệt đối với các vấn đề về xương khớp. Cây này thường được dùng để hỗ trợ điều trị đau nhức, giúp làm thư giãn cơ thể, hạ huyết áp và điều trị các bệnh lý liên quan đến xương khớp.
Bài thuốc từ trinh nữ:
- Lấy khoảng 20-30g rễ trinh nữ tươi, thái mỏng và tẩm rượu trắng sao cho thơm.
- Sau khi sao xong, sắc với 400ml nước cho đến khi nước còn khoảng 100ml.
- Chia nước thuốc làm hai lần uống trong ngày, vào sáng và tối, giúp làm dịu cơn đau xương khớp hiệu quả.
2.8. Cỏ xước
Cỏ xước (Achyranthes bidentata), hay ngưu tất nam, là một vị thuốc được sử dụng để điều trị các chứng phong thấp, thoát vị đĩa đệm, viêm khớp và đau nhức gân cốt. Cỏ xước có tác dụng mạnh mẽ trong việc làm dịu cơn đau và giảm sưng viêm ở các khớp xương.
Bài thuốc từ cỏ xước:
- Chuẩn bị 40g cỏ xước, 30g Hy thiêm, 20g Thổ phục linh, 20g Cỏ mực, 12g Ngải cứu và 12g Ké đầu ngựa.
- Tất cả các vị thuốc này cho vào nồi, sắc với 2 lít nước đến khi còn khoảng 2 bát nước.
- Uống hết trong ngày để cải thiện các vấn đề về xương khớp, đặc biệt đối với những người bị viêm khớp, phong thấp hay đau nhức gân cốt.
2.9. Hạt gấc
Hạt gấc, với lớp vỏ cứng và phần nhân vàng mềm, là một vị thuốc dân gian nổi tiếng trong việc chữa trị đau khớp và vết thương. Hạt gấc chứa nhiều chất dinh dưỡng và các hợp chất có tác dụng giảm đau, kháng viêm, giúp làm lành các vết thương nhanh chóng.
Bài thuốc từ hạt gấc:
- Lấy khoảng 50 hạt gấc, rửa sạch và để ráo nước.
- Nướng hạt gấc trên than cho đến khi vỏ cháy vàng, sau đó tách bỏ vỏ và giã nhỏ phần nhân.
- Thêm một ít rượu trắng 45 độ vào hạt gấc đã giã, ngâm hỗn hợp trong 1-2 tuần.
- Mỗi lần dùng, lấy một ít rượu ngâm hạt gấc ra xoa lên vùng bị đau khớp, massage nhẹ nhàng để thuốc ngấm vào cơ thể.
2.10. Cây cà gai leo
Cà gai leo (Solanum procumbens) là một loại cây mọc hoang ở nhiều nơi, nổi bật với công dụng chữa trị các bệnh xương khớp, viêm sụn khớp, thoái hóa khớp và đau nhức do thời tiết thay đổi. Cà gai leo được coi là một vị thuốc quý trong việc điều trị các bệnh lý khớp.
Bài thuốc từ cà gai leo:
- Rửa sạch cà gai leo tươi, sau đó phơi khô và xắt nhỏ.
- Sao vàng cà gai leo khô rồi cho vào ấm sắc với nước.
- Sử dụng 2 lít nước cho mỗi lần sắc, đến khi còn khoảng 1 lít nước.
- Uống đều trong ngày và kiên trì sử dụng trong khoảng 2 tháng để thấy cải thiện rõ rệt về tình trạng đau nhức xương khớp.
2.11. Đinh lăng
Cây đinh lăng (Polyscias fruticosa) không chỉ là một gia vị quen thuộc mà còn là vị thuốc giúp điều trị các vấn đề về xương khớp. Tất cả các bộ phận của cây đinh lăng đều có tác dụng hỗ trợ làm giảm đau nhức xương khớp và cải thiện sức khỏe gân cốt.
Bài thuốc từ đinh lăng:
- Lấy một ít rễ cây đinh lăng khô, rửa sạch với nước muối loãng để loại bỏ bụi bẩn.
- Sau đó sao vàng rễ cây đinh lăng và nấu cùng với 2 lít nước.
- Để nước thuốc còn lại một nửa, uống trong ngày. Đây là bài thuốc giúp giảm cơn đau nhức xương khớp, đặc biệt là với những người bị thoái hóa xương khớp.
Các vị thuốc được chúng tôi giới thiệu trong bài viết chỉ mang tính chất tham khảo và không khuyến khích bệnh nhân tự ý mua hoặc thu hái để sử dụng, đặc biệt là những vị thuốc có độc tính cao.
Việc nhận biết đúng cây thuốc là một yếu tố quan trọng, nhưng để đảm bảo hiệu quả và an toàn, chúng ta cần thu hái cây thuốc vào đúng thời điểm, khi cây chứa nhiều hoạt chất nhất. Ví dụ, quả chín có thể ngọt, nhưng quả xanh lại có vị đắng hoặc chua. Đồng thời, cần sử dụng đúng bộ phận của cây làm thuốc (chẳng hạn như dầu thầu dầu có tác dụng tẩy, nhưng hạt thầu dầu lại có thể gây ngộ độc nghiêm trọng). Việc chế biến thuốc cũng rất quan trọng; nếu không đúng cách, thuốc có thể mất tác dụng hoặc thậm chí gây hại (như hạt thảo quyết minh, khi dùng sống có thể gây tẩy, nhưng khi sao vàng sẽ không còn tác dụng đó).
Hơn nữa, việc sử dụng thuốc tươi hay thuốc khô cũng có sự khác biệt. Ví dụ, Hy thiêm tươi có thể gây nôn mửa, trong khi Hy thiêm khô lại giúp giảm đau nhức hiệu quả. Quá trình phơi sấy cũng có thể làm thay đổi tính chất của cây thuốc, khiến một số hoạt chất bị mất đi hoặc thay đổi.
Do đó, công tác bào chế và sử dụng thuốc nam là một quy trình quan trọng, cần được thực hiện chính xác để đảm bảo an toàn và hiệu quả trong điều trị.
